Bouwgeschiedenis

Huize Sint Maarten kent een complexe bouwgeschiedenis. Op deze pagina wordt in het kort de bouwgeschiedenis van het complex uiteengezet. Meer uitgebreide informatie vindt u in de bronnen onderaan dit artikel.

Het begin, 1739-1760

Het begon in 1737 met de oprichting van een Rooms-Katholiek armenbestuur door de kerkmeesters Gerard van Swieten en Willem Hendrik Bugge. Daarbij ontstond de wens ook specifiek iets voor de weeskinderen en ‘oudelieden’ te doen. In 1739 kocht de advocaat Pieter Tjark een pand aan de St. Jacobsgracht ten behoeve van het armenbestuur, met de bedoeling om hier de bestuursvergaderingen te houden en zo’n 25 weesjongens te huisvesten. De gemeente stak echter een stokje voor het gebruik als weeshuis. In 1760 werd nogmaals een verzoek ingediend, dat wel werd ingewilligd. Zo ontstond in 1761 het eerste weeshuis aan de St. Jacobsgracht. Het was aanvankelijk uitsluitend voor jongens: meisjes waren ondergebracht in de Haarlemmerstraat en oudelieden aan de Ververstraat. In 1769 kwamen ook de oudelieden aan de St. Jacobsgracht te wonen, en in 1808 de meisjes. Ze werden in aparte delen van het complex gehuisvest.

Kruitschipramp 1807

Op 12 januari 1807 vond de beruchte Leidse buskruitramp plaats: op de Steenschuur ter hoogte van waar nu het Van der Werf park ligt, ontplofte een schip geladen met buskruit.

Bij deze ramp werd het weeshuis aan de St. Jacobsgracht zwaar beschadigd, gelukkig zonder dat er doden of gewonden vielen. Het pand werd vervolgens grotendeels gesloopt en Giovanni (Jan) Giudici, de hofarchitect van Lodewijk Napoleon, ontwierp een nieuw gebouw dat al in november 1808 gereed kwam. Dit nieuwe gebouw legde de basis van wat nu het Weeshuishof en het Maartenshof is.

Deze eerste bouwfase is bij de verbouwing van 1981-84 in het complex herkenbaar gemaakt door de muren een okergele kleur te geven, ooit de originele muurkleur van deze bouwfase. De jongere bouwfasen (1868 en later) hebben een witte kleur gekregen.

Enkele bescheiden elementen van vóór de ramp werden in het nieuwe complex opgenomen: het meest westelijke pand in het Weeshuishof dateert deels nog van voor de kruitschipramp.

Verschillende nog aanwezige gevelstenen herinneren aan de kruitschipontploffing van 1807 en de daarop volgende wederopbouw.

Het bouwen van het nieuwe weeshuis gebeurde misschien iets te snel: al in 1829 moesten er herstelwerkzaamheden plaatsvinden.

Latere verbouwingen

In de loop van de 19e en 20e eeuw is het complex herhaaldelijk verbouwd en werden er nieuwe delen aangebouwd of aangekocht en oude delen gesloopt. Enkele in 1810 gebouwde, door Cornelis Mulder ontworpen woonhuizen aan de Raamsteeg werden in 1820 aan het complex toegevoegd. Een nieuw pand aan de St. Jacobsgracht werd in 1830 aangekocht en als keuken aan het complex toegevoegd. Een zeer grote verbouwing en forse uitbreiding vond plaats in 1868, waarbij een groot nieuw deel aan het complex werd gebouwd dat nu de noordzijde van het Zusterhof vormt. Daartoe werd het in 1830 aangekochte pand dat de keuken huisvestte, afgebroken.

In de loop der jaren vonden er nog meer interne verbouwingen en uitbreidingen plaats. In 1916-1918 werden drie panden aan de Hoefstraat aangekocht, waarvan er één (inmiddels afgebroken) werd gebruikt voor de armenbedeling. Eén van de panden van destijds bestaat nog en is nu onderdeel van de zuidkant van het Zusterhof. In 1924 werd op de noordkant van het Maartenshof een kapel gebouwd ten behoeve van de Zusters Dominicanessen die sinds 1916 verantwoordelijk waren voor de dagelijkse verzorging in het wees- en oudeliedenhuis. In 1968 onderging de binnenkant van het gebouw opnieuw een forse verbouwing.

Huize Sint Maarten

In 1954 kreeg het complex zijn huidige naam: Huize Sint Maarten, genoemd naar de 4e eeuwse Heilige Martinus van Tours (Sint Maarten) die in de legende aan de poort van Amiens zijn mantel met een bedelaar deelde. Deze gebeurtenis die symbool staat voor barmhartigheid staat afgebeeld op een in 1957 geplaatste gevelsteen in bas-relief naast één van de ingangen aan de St. Jacobsgracht.

Een nieuwe rol

Begin jaren ’70 van de 20e eeuw veranderde het complex van functie, door de maatschappelijke veranderingen in de ouderenzorg en jeugdzorg. Eind jaren ’60 deden lekenleiders hun intrede in het weeshuis, om zorgtaken van de nonnen over te nemen. In 1973 werd een deel van het complex een vrouwenopvanghuis. In 1976 verdwenen de nonnen definitief uit Huize Sint Maarten. In 1982 verdween ook het Vrouwen Opvang Centrum van de locatie.

Een jaar eerder, in juni 1981, was het complex door de gemeente aangekocht voor een bedrag van fl 2,125 miljoen en tussen 1982-1984 werd het verbouwd tot sociale huisvesting. Daarbij is er intern fors gesloopt en verbouwd, en niet altijd op een kundige manier, zo bleek bij noodzakelijke renovatie-werkzaamheden in 2005-2006. De kapel uit 1924 werd verbouwd tot drie wooneenheden. Aan de oost- en zuidkant van het Zusterhof, waar voorheen een muur stond, werd een geheel nieuwe vleugel gebouwd. Ook intern in het oude deel van de Zusterhof, Maartenshof en Weeshuishof is flink verbouwd.

Bij de verbouwing werden de originele verflagen van de oudste bouwfase ontdekt: de muren bleken okergeel te zijn geweest. Deze kleur is daarna in de verbouwing opgenomen: de oorspronkelijke begin 19e eeuwse delen van het complex hebben tegenwoordig ook weer okergele muren, de later bijgebouwde delen (1868 en later) hebben witte muren. Op die manier zijn de verschillende bouwfasen in het complex duidelijk herkenbaar gemaakt. Niet overal op een juiste wijze overigens: aan de zuidkant van het Weeshuishof bijvoorbeeld hebben delen uit 1868 een okerkleur gekregen, terwijl ze volgens het kleurenschema van de bouwfasen eigenlijk wit zouden moeten zijn.

In totaal telt Huize Sint Maarten tegenwoordig 90 wooneenheden. Het moderne complex heeft een oppervlak van 2710 m². Met de privatisering van de sociale woningbouw in de jaren ’90, ging het complex van de gemeente Leiden over in handen van woningbouwcorporatie Portaal.

Ter gelegenheid van de verbouwing van het complex tot sociale huurwoningen in 1980-1983 heeft de gemeente Leiden in 1984 een aardige brochure uitgegeven, waarin de bouwgeschiedenis en de verbouwing van 1981-1983 uiteen wordt gezet. Deze brochure is hier te downloaden:

Bronnen:

• – Huize Sint Maarten. Brochure Gemeente Leiden ter gelegenheid van de voltooiing van de verbouwing tot sociale wooneenheden, 1984.
• – Boersma F, 1989: Van Wezen tot Welzijn. 250 Jaar Stichting Sint Maarten. Uitgeverij de Bataafsche Leeuw, Leiden.
• – J.F. Dröge, 1991: De bouwgeschiedenis van het Rooms-Katholieke wees- en oudeliedenhuis aan de St. Jacobsgracht te Leiden. Leids Jaarboekje 1991, p. 143-158.
• – M. Wansbeek-Zijbrands, 2001: De Katholieke armen- en wezenzorg in Leiden, 1572-1979. Jaarboek der sociale en economische geschiedenis van Leiden en Omstreken 2001, p. 41-60.

---

tekst: Marco Langbroek/werkgroep historie, januari/februari 2019

Laatst bijgewerkt: 3 December 2020